ΚΕΝΤΗΜΕΝΟ ΨΩΜΙ
Μαρία Βαρελά
Το έργο Κεντημένο Ψωμί αναπτύχθηκε μέσα από την πολύμηνη έρευνα για το τελετουργικό της διακόσμησης του ψωμιού κατά τον εορτασμό σημαντικών περιστάσεων κυρίως στις αγροτικές περιοχές της Ελλάδας. Εξετάζοντας αυτήν την παράδοση σε ένα σύγχρονο πλαίσιο και εισάγοντας ψηφιακά εργαλεία σε παραδοσιακές δεξιοτεχνίες, η Μαρία Βαρέλα επαναξιολογεί τη διαγενεακή γνώση που μεταδόθηκε από γυναίκα σε γυναίκα ως μια μορφή γραμματισμού και επικοινωνίας που παραμένει σύγχρονη τόσο ως μέσο όσο και ως μήνυμα. Παράλληλα, καλλιτέχνιδες και ακαδημαϊκοί σε συνεργασία με την επιστημονική σύμβουλο του έργου Δέσποινα Καταπότη συνεισφέρουν πρακτικές και θεωρητικές γνώσεις μέσα από μία σειρά podcast. Η Βαρέλα συνδέει και παρουσιάζει όλες αυτές τις διαφορετικές οπτικές για την υλικότητα, την παράδοση, τη σύνδεση και την επανασύνδεση με την ίδια την ύλη αλλά και την άυλη πολιτιστική κληρονομιά.
Αυτή η μικρή σπίθα που δίνει η λαϊκή παράδοση - επειδή παραπέμπει σε κάτι που μας είναι οικείο από αφηγήσεις, από ιστορίες, από φωτογραφίες των παππούδων μας- αυτή η σπίθα είναι πολύτιμη και πρέπει να την αξιοποιήσουμε για να ανάψουμε την πυρκαγιά της εμπειρίας.
Γιώργης Μαγγίνης
Το κεντημένο ψωμί εμφανίζεται στις τελετές του κύκλου της ζωής (γάμος, αρραβώνας, θάνατος κλπ) και του εορταστικού ετήσιου κύκλου (θέρος, τρύγος κλπ) με μαγικο-λατρευτικό χαρακτήρα. Ο άρτος πλουμίζεται με συμβολισμούς εμπνευσμένους από την καθημερινή ζωή και τη σχέση των ανθρώπων με τη φύση και κωδικοποιεί μία συγκεκριμένη ευχετική πρόθεση του δημιουργού ή αυτού που το έχει παραγγείλει. Σύμβολα της παράδοσης: φίδια, άνθη, φύλλα, κουκουνάρια, σταφύλια, ρόδια, πουλιά, σαύρες, σκαντζόχοιροι, ποντικοί, σκορπιοί, πεταλούδες, κόμποι, κομπολόι, τροχοί κ.α.
Απόσπασμα από το βιβλίο «Το Ψωμί και τα Γλυκίσματα των Ελλήνων», συγγ. Νίκος & Μαρία Ψιλάκη
Η Μαρία Βαρελά δουλεύει με κώδικες, γλώσσες και τεχνικές που προέρχονται από το λαϊκό πολιτισμό και τις οικοτεχνικές συνθήκες γυναικείας εργασίας. Για το νέο έργο της «Κεντημένο Ψωμί», μέρος του ευρωπαϊκού προγράμματος The Table and the Territory, ανατρέχει στην ανάγλυφη γλώσσα των κεντημένων ψωμιών (ευχές, ξόμπλια, αναθήματα) της λαϊκής παράδοσης επιδιώκοντας να πειραματιστεί με ένα ανανεωμένο λεξιλόγιο καθώς και να συνδεθεί βιωματικά με τον τελετουργικό ρυθμό της παραγωγικής διαδικασίας. Ξεκινώντας από την παραδοχή ότι ο άρτος, ως βασική τροφή, έχει λειτουργικό αλλά και συμβολικό χαρακτήρα, η Βαρελά ανα-πλαισιώνει τη διαδικασία παρασκευής του, διαμορφώνει ένα υβριδικό περιβάλλον μετά-πλασης, συστατικά στοιχεία του οποίου είναι ο παραγωγός και ο καταναλωτής, το online και το offline, το interface και το face-to-face, το παρόν και το παρελθόν, η ατομική εμπειρία και η συλλογική εργασία, το σύμβολο και η ύλη.
Η Βαρελά κατασκεύασε μία βάση δεδομένων στην οποία καταχωρήθηκαν οι παραγγελίες και οι ευχές του κοινού. Στη συνέχεια δημιούργησε έναν αλγόριθμο που επιλέγει τις προς παρασκευή ευχές και τις αντιστοιχεί με τα κωδικοποιημένα σύμβολα που δυνητικά αρμόζουν σε κάθε επιθυμία. Οι κωδικοποιημένες ευχές παρασκευάστηκαν από την Βαρελά επί σειρά επτά ημερών στον χώρο TAVROS και η διαδικασία παραγωγής μεταδόθηκε ζωντανά ως web περφορμανς.
Κατόπιν, συστάθηκε ένα άτυπο κοινωνικό δίκτυο, αποτελούμενο από γυναίκες που παράγουν, ζυμώνουν, εύχονται ή απεύχονται. Κάποιες από αυτές διαθέτουν την εμπειρία τόσο της ίδιας της αλυσίδας παραγωγής όσο και των δυνητικών συμβολισμών της (συμπεριλαμβανομένης της ίδιας της Βαρελά), ενώ κάποιες άλλες μαθήτευσαν στις νέες τεχνικές με διάθεση πειραματισμού, καλλιτεχνίας και επεξεργασίας της ύλης. Στο δίκτυο αυτό συμμετέχει και η επιστημονική κοινότητα συμβάλλοντας στο διάλογο περί παραδοσιακών τεχνικών με σχόλια και παρατηρήσεις από το χώρο της αρχαιολογίας, της ανθρωπολογίας, της λαογραφίας και της μουσειολογίας.
Στο έργο «Κεντημένο Ψωμί» οι κοινωνικοί συσχετισμοί που προκύπτουν είναι το έργο. Η σύνταξη ενός νέου κώδικα είναι το έργο.
Κάθε κληρονομιά είναι εξ ορισμού πολιτιστική γιατί αποτελεί μια δεύτερη ανάγνωση, μια προσαρμογή και αναγκαστικά μεταβάλλεται στη μεταφορά από το πολιτισμικό συγκείμενο όταν αυτό ήταν ακόμα ζωντανό στο σήμερα.
Γιάννης Δρίνης
Το ψωμί είναι εξαιρετικό παράδειγμα δόμησης χωρικοτήτων και χρονικοτήτων, παντρεύοντάς τες σε έναν πολύ ευτυχισμένο γάμο.
Βασιλική Κράββα
Εισαγωγή
Συζήτηση εικαστικών - Μέρος Α’
Συζήτηση εικαστικών - Μέρος Β’
Γιάννης Δρίνης
Βασιλική Κράββα
Δέσποινα Νάζου
Γιώργης Μαγγίνης
Η Δέσποινα Καταπότη, Επίκουρη Καθηγήτρια Θεωρίας Πολιτισμού και Ψηφιακού Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, συντονίζει μία σειρά διαδικτυακών συζητήσεων αφιερωμένων στο έργο της Μαρίας Βαρελά «Κεντημένο Ψωμί». Στις εκπομπές που ακολουθούν συμμετέχουν -εκτός από τη Μαρία Βαρελά- οι εικαστικοί Πάκυ Βλασσοπούλου, Μαρία Γεωργούλα, Αναστασία Δούκα, Μαλβίνα Παναγιωτίδη και Στεφανία Στρούζα, ο Γιάννης Δρίνης,Προϊστάμενος του Τμήματος Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς και Διαπολιτισμικών Θεμάτων στο Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, η Βασιλική Κράββα, Επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, η Δέσποινα Νάζου, Μεταδιδακτορική Υπότροφος στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και ο Γιώργης Μαγγίνης, Επιστημονικός Διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη.
Στο πρώτο μέρος της διαδικτυακής συνομιλίας που ακολουθεί, οι εικαστικοί Πάκυ Βλασσοπούλου, Μαρία Γεωργούλα, Αναστασία Δούκα, Μαλβίνα Παναγιωτίδη και Στεφανία Στρούζα κάνουν μία σύντομη παρουσίαση του έργου τους και κυρίως των υλικών αλλά και των τεχνικών που χρησιμοποιούν σε αυτό. Μιλούν στη συνέχεια για τις εντυπώσεις που αποκόμισαν από την επαφή με το νέο υλικό (τη ζύμη), ενώ παράλληλα συγκρίνουν/ απτικές εμπειρίες, με άλλα λόγια, της εμπειρίας της ενασχόλησης με τη ζύμη, σε σχέση με τα υλικά που επεξεργάζονται συνήθως.
Στο δεύτερο μέρος, στο επίκεντρο της συζήτησης μπαίνει η μετάδοση της τεχνικής γνώσης ως «συμβάν»: πώς συνδέεται αλήθεια ένας/μία εικαστικός με την αναπαράσταση (ή ίσως καλύτερα επιτέλεση) της τεχνικής του κεντητού ψωμιού; Πώς λειτουργεί αυτό στο πλαίσιο ενός εργαστηρίου και μάλιστα online; Ποια στοιχεία της διαδικασίας ελκύουν την προσοχή; Ποιά στοιχεία της παραγωγικής διαδικασίας εκλαμβάνονται ως «οικεία» και ποιά ως «ανοίκεια»;
Στην πρώτη εκπομπή καλωσορίζουμε τον Γιάννη Δρίνη, Προϊστάμενο του Τμήματος Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς και Διαπολιτισμικών Θεμάτων στο Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. Στη συζήτηση θίγεται το ζήτημα του εννοιολογικού προσδιορισμού της «παράδοσης» και της «πολιτισμικής κληρονομιάς». Στη συνέχεια συζητάμε γύρω από την έννοια της διαμεσολάβησης, πως αντιλαμβανόμαστε ευρύτερα όρους όπως το «παρελθόν» και το «παρόν», πως διαμεσολαβεί ο επιστημονικός λόγος και η καλλιτεχνική πράξη σε αυτή τη διαδικασία, ποιες κοινωνικές ομάδες διεκδικούν ρόλο και πρόσβαση στο λόγο περί παράδοσης αλλά και με ποιους όρους.
Στη δεύτερη εκπομπή συνομιλούμε με την Βασιλική Κράββα, Επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Η συζήτηση θέτει στο επίκεντρο την έννοια της κατανάλωσης και πιο συγκεκριμένα τις πολλαπλές χρονικότητες, χωρικότητες αλλά και ταυτότητες που αναδύονται μέσα από πρακτικές κατανάλωσης. Ο βασικός προβληματισμός που προτάσσει στο σχολιασμό της η Βασιλική Κράββα είναι ότι αυτές οι διαδικασίες δεν αποτελούν επανερμηνείες ή διαμεσολαβήσεις αλλά αντίθετα, διαφορετικές εκδοχές οικειοποίησης της παράδοσης. Στο πλαίσιο αυτό, πώς οικειοποιείται ένας/μία εικαστικός όπως η Μαρία Βαρελά την τεχνική του κεντημένου ψωμιού; Πώς οικειοποιείται την ίδια τεχνική μία κοινωνική ομάδα όπως ο σύλλογος ΑΙΑΝΤΙΣ ή ακόμα και η ίδια η επιστημονική κοινότητα;
Στην τρίτη εκπομπή συνομιλούμε με τη Δέσποινα Νάζου, Μεταδιδακτορική Υπότροφο στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Παίρνοντας ουσιαστικά τη σκυτάλη από την Βασιλική Κράββα, η Δέσποινα Νάζου εξετάζει τη βιογραφία του κεντητού ψωμιού μέσα από την ένταξη του στο χώρο του τουρισμού. Τι είδους μετασχηματισμούς υφίσταται ένα τέτοιο προϊόν υπό αυτές τις συνθήκες; Πώς αναθεωρείται ο ρόλος της τοπικής κοινότητας αλλά και της γυναίκας μέσα από αυτή τη διαδικασία; Πώς λειτουργούν έννοιες όπως το «αυθεντικό», το «παραδοσιακό», το «τοπικό» αλλά και το «υπερτοπικό» σε ζώνες επαφής (contact zones) όπως το νησί της Μυκόνου; Τι είδους χωροχρονικότητες αλλά και ταυτότητες συγκροτούν οι συγκεκριμένες πρακτικές;
Στην τέταρτη εκπομπή ολοκληρώνουμε τον κύκλο των συζητήσεων με τον Γιώργη Μαγγίνη, Επιστημονικό Διευθυντή του Μουσείου Μπενάκη. Η συζήτηση επικεντρώνεται στο ζήτημα της διαμεσολάβησης. Ένας επιστήμονας, ένας/μία καλλιτέχνης αλλά και ένα μουσείο έχουν τελικά διαμεσολαβητικό ρόλο μεταξύ παρελθόντος και παρόντος; Συνιστούν αγωγού μετάδοσης ή λειτουργούν ως μετασχηματιστές; Τι συμβαίνει ειδικότερα με την λαϊκή τέχνη στο Μουσείο Μπενάκη; Ποιό ήταν το αρχικό μουσειολογικό και μουσειογραφικό όραμα του συγκεκριμένου μουσείου; Τι σκοπούς εξυπηρετούσε; Πώς προσεγγίζεται η λαογραφική συλλογή του μουσείου σήμερα;
Τα κεντητά ψωμιά δεν είχαν εμπορική αξία, τα έφτιαχναν συγκεκριμένοι άνθρωποι, καταναλώνονταν σε συγκεκριμένα πλαίσια. Σήμερα πλέον, αυτά αλλάζουν τροχιά και βιογραφίες, μπαίνουν στην παραγωγή, σε μία εκχρηματισμένη οικονομία, αποκτούν αξία, όχι μόνο την αξία του υλικού τους αλλά και την αξία αυτού που συμβολίζουν, ενώ παράλληλα αλλάζουν οι τρόποι και τα πρόσωπα που τα παρασκευάζουν.
Δέσποινα Νάζου
Η τελετουργία του έργου
Αυτόνομη Διαδικασία
1. έρευνα των συμβόλων / βιβλιογραφία
2. επαφές με το γυναικείο συνεταιρισμό ΑΙΑΝΤΙΣ με εμπειρία στο κέντημα του ψωμιού
3. εκμάθηση, δοκιμές στο κεντητό ψωμί με την κυρία Αγγελική (συνεταιρισμός ΑΙΑΝΤΙΣ)
Συλλογική Διαδικασία
4. open call συλλογής ευχών & ταξινόμηση σε βάση δεδομένων & αλγοριθμική κωδικοποίηση σε νέα γλώσσα
5. web περφορμανς από τη Μαρία Βαρελά
6. online εργαστήριο ψωμιού: συνεταιρισμός ΑΙΑΝΤΙΣ – πέντε καλλιτέχνιδες
7. αναθέσεις ψωμιών στις καλλιτέχνιδες
8. αναθέσεις & παραγωγή podcasts με τη συμμετοχή ακαδημαϊκών και εικαστικών / επιμέλεια Δέσποινα Καταπότη
Δημοσίευση
9. δημοσίευση των ψωμιών που κεντήθηκαν από τις καλλιτέχνιδες, podcasts, web performance documantation videos @TAVROS webpage
10. web masterclass Decorated Bread @ Circular Cultures: Materials, British Council Greece
11. εργαστήριο Decorated Bread @ T&T Festival #2 – Zone Sensible , Paris – France
Συντελεστές
Mαρία Βαρελά, Εικαστικός
Όλγα Χατζηδάκη, Επιμελήτρια
Αγγελική Καβακάκη, Πρόεδρος του Γυναικείου Αγροτικού Συνεταιρισμού Οικοτεχνίας ΑΙΑΝΤΙΣ
Πάκυ Βλασσοπούλου, Εικαστικός
Μαρία Γεωργούλα, Εικαστικός
Αναστασία Δούκα, Εικαστικός
Μαλβίνα Παναγιωτίδη, Εικαστικός
Στεφανία Στρούζα, Εικαστικός
Δέσποινα Καταπότη, Επίκουρη Καθηγήτρια θεωρίας πολιτισμού και ψηφιακού πολιτισμού,Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου
Γιάννης Δρίνης, Λαογράφος, Τομέας Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς (ΥΠΠΟ)
Βασιλική Κράββα, Επίκουρη Καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
Γιώργης Μαγγίνης, Αρχαιολόγος, Επιστημονικός Διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη
Δέσποινα Νάζου, Ανθρωπολογία του Τουρισμού, Μεταδιδακτορική Ερευνήτρια, Παν. Κρήτης
Επιμέλεια κειμένων: Όλγα Χατζηδάκη
Συντονισμός έργου: Φωτεινή Σαλβαρίδη
Φωτογραφία: Στάθης Μαμαλάκης
Ηχοληψία: Κωνσταντίνος Χαϊκάλης
Προγραμματισμός: Θάνος Ελευθεράκος
